ANG MAKALILIGAYA KAY CHITO

ANG MAKALILIGAYA KAY CHITO

DALAWANG minuto makalipas ang ikalima ng hapon, pinaswitan ni Chito ang sumasarang pinto ng elevator. Ngunit puno na ito at hinudyatan na lamang siya ng matandang elevator man. Sa susunod na biyahe.

Dumalang ang mga hakbang ni Chito. Parang wala sa sariling huminto sa tapat ng nakasarang elevator. Nakangunot ang noong tinitigan na wari namang hindi nakikita, ang mapulang palasong pababa na kanyang diniinan. Nagtatalo ang kanyang isipan. Hihintayin ko ba? O maghahagdanan na lamang ako?

Tinungo ng mga paa ni Chito ang hagdanang pababa ng gusali. Hindi na nagmamadali ang kanyang mga hakbang. Si Perla ang dahilan. At ang pasiya nilang pagliban sa eskwela. Sa kanilang pag-uusap sa telepono ni Perla bago siya lumabas ng opisina ay napahinuhod na rin niyang huwag itong pumasok, at sa halip, sila ay magkita sa harapan ng UE. Dahil sa isang napakahalagang bagay na kanilang pag-uusapan. Ang tawa lamang ni Perla. “May balak ka yatang itanan ako, Chito.”

“Sasama ka ba naman,” ang ganti niya.

Mabilis ang sagot ni Perla. Halatang matagal nang pinag-ukulan nito ng pag-iisip ang bagay na iyon. “Hindi naman ako naghahangad ng marangyang kasal. Pero kung iyon ba ang gusto mo, bakit ang hindi.”


SA panulukan ng Claro M. Recto at Avenida Rizal, saglit na huminto si Chito. Sandaling inisip kung sasakay na siya sa diyep biyaheng Sta Mesa upang makarating kaagad siya kay Perla. O tulad nang dati, na kanyang kinagawian, ay inut-inot na lumakad.

Naglakad si Chito. Hindi sa pagtitipid na dati'y siya niyang dahilan sa paglalakad, kundi sa pagnanais na makapag-isip-isip. Sa kalagayan nila ni Perla. Ang pinakamamahal niyang kasintahan. Sa mga pangarap nito sa buhay para sa kanilang dalawa. At sa kanyang katayuang may asawa.

Sino ang mag-aakalang may asawa siya. Dalawampu't dalawang taong lamang siya nang kanyang huling kaarawan. Gumagapang sa batok ang kanyang buhok. Kay haba ng kanyang patilya. Ang tingkad ng kulay ng kanyang pantalon. Lalaki ng print ng kanyang polo. Lapad ng kanyang sinturon. Kung may mapagmasid at mahihinuhang may asawa siya, ito ay sa dahilan lamang na napakalilinis naman, kahit kakaunti at luma ang kanyang mga damit.

Labing-anim lamang siya nang makapag-asawa. Nasa ikaapat na taon sa high school. Ang galit ng kanyang ama. Ang iyak ng kanyang ina.

“Naiintindihan mo ba ang iyong ginawa, lalaki ka!” Mapulang-mapula ang mukha ng kanyang ama sa ginagawang pagpipigil.

Sinulyapan niya ang kanyang ina. Tukop nito ang bibig at maga ang mga mata sa hindi matapus-tapos na pagluha. Napalunok siya. “'Nay... Itay... kasi, kailangan...”

Tumalikod ang kanyang ama. Lumakas ang hikbi ng kanyang ina. Alam niya, nauunawaan ng mga ito ang kanyang sinabi. Kailangan ang ginawa niyang pagtatanan ng babae, kay Lily. Isang buwan nang hindi ito dinaratnan. Na iisa lamang ang ibig sabihin. Nagbunga ang mga araw na hindi nila ipinasok sa eskwela. Panonood ng sine na natuloy sa kung saan.

Nagpasiya ang kanyang ama. “Kung ganoo'y ano pa nga ba ang magagawa natin. Maliban sa ang mag-usap nang mag-usap. Lalo pa nga sa harap ng katotohannang ayaw na ring makialam ang mga magulang ni Lily sa nangyari. Ako na raw ang bahalang magpakasal sa inyo.”

Labing-anim na taon din si Lily. Katulad niya. At sa harap ng pagsasalita ng kanyang ama ay tungung-tungo ito.

“Tatapusin ninyong dalawa ang pag-aaral sa high school. Ako na ang bahala noon. Ngunit sa kolehiyo, ipagpatawad ninyong hindi ko tustusan ang inyong pag-aaral.”

Napatingin siya sa kanyang ama. Sa kanyang ina. Nagpatuloy sa pagsasalita ang kanyang ama. “Sa ginawa mong pag-aasawa nang wala pa sa panahon, ikaw ay sumuway sa aming mga pangaral. At sa ginawa mong pagsuway, ipinakilala mong ikaw na ang nagpapasiya sa iyong sariling buhay. At kung ipinalalgay mong handa ka nang maging hari ng iyong sarili, ikaw ang masusunod. Ikaw ang bubuhay sa iyo at sa iyong asawa. At sa iyong magiging anak. Sa iyo manggagaling ang inyong kakainin. Dadamtin.”

Ang usapan ay tinapos ng kanyang ama sa pamamagitan ng pabibigay ng kaunting konsuelo. “Hindi naman kami kahigpitang mga magulang. Isang pinto ng ating maliit na paupahang apartmen na mababakante sa mga susunod na buwan, na dating inuupahan sa halagang sandaan ay ipahihiram ko sa inyo pagkatapos ninyo ng high school. Pahiram lamang. Kung may pambayad na kayo at tiyak namang malalaman namin kung mayroon, hihingan namin kayo ng bayad. Ihahanap kita ng trabaho. Huwag kang mamiili. Kahit diyanitor o mensahero. Dahil pag maselan ka, hindI kayo kakain.”

Si Lily naman ang hinarap nito. “Ikaw naman, Lily, dalawa kayong nagkasala. Tulungan mo si Chito na dalahin ang bunga ng inyong kapusukan. Kung magkano man ang kanlyang suweldo, tipirin mo, pagkasyahin mo. Matuto kang mamahay.”

Hindi na yata maampat ang luha ng kanyang ina nang sila ay magkasarilinan. “Anak ko, kawawa kong anak...”

Hinagod niya ang likod ng kanyang ina. “Huwag kayong mag-alala, Nanay. Inaamin kong kapusukan nga ang nangyari sa amin ni Lily, ngunit ang pasiya ng tatay ay tinatanggap ko. Tatayo kami ni Lily sa aming sariling paa. Maaaring hindi nga sa ngayon kaagad, ngunit sa pinakamalapit na hinaharap.”

Napailing ang kanyang ina. “Alam kong magagawa mo iyan, anak. Ngunit iba ang inaalala ko. Baka dumating ang panahong madama mo o madama ni Lily na hindi kayo ang bagay sa isa't isa. Ano ang manyayari sa inyong buhay?”

Siya naman ang umiling, sunud sunod. “Mahal na mahal ko si Lily. At gayon din siya sa akin, Nanay.”

Tumingin sa malayo ang kanyang ina. “Hindi ako nagkulang ng pangaral sa iyo, Chito. Noon pa mang nabaltaan kong nanlligaw ka na sa kung kani-kanino. Ang kahuli-hulihan nga'y si Lily. Noon pa ma'y sinabi ko na sa iyo na huwag kang magmadali. Ang mga batang pag-ibig ay madaling lumipas. Pabagu-bago ang mga panlasa sa katangian ng mga babaing inyong naiibigan. Ngayon ay mahinhin ang gusto ninyo. Bukas ay ismarte at bibo. Samakalawa ay maganda't matalino.”

“Hindi magbabago ang damdamin ni Lily sa akin, Nanay.”

“E, kung ikaw ang magbago, anak. Paano?”

Hindi niya maubos-maisip na magbabago ang pag-ibig niya kay Lily. Napailing siya. Ngunit malayo na ang nararating ng kanyang ina. Pinayuhan siya. “Higit pa marahil sa iyong ama o kay Lily, kilala kitang mabuti, anak. Kaya kapag dumating ang panahong iyon, ang piliin mong hakbang ay ang makalliligaya sa iyo.”


MALIGAYA sila ni Lily. Sa kabila ng kamuraan ng kanilang gulang natatap nila kapwa ang kanilang kalagalyan. Ang di kalakihang apartmen ay pinagtulungan nilang ayusin ni Lily. Isang munting hapag at apat na bangkitong tabla na tinda't lako ng isang nakapingga at naglalakad sa kalsada ang kanilang naging kainan. Isang mesitang bilog at dalawang silyang sulihiya ang inilagay nila sa sala. Salamat sa built-in cabinet at hindi na nila kinailangang bumili ng aparador para sa damit. Ang kalang de gas ay hulugan.

Mensahero siya sa isang opisina na ang may-ari ay kaibigan ng kaibigan ng kanyang ama. Hindi man sapat sa talagang pangangailangan nila ay abot abot na.

“May natira ba, Lily?” tanong niya.

“Pampanindahan ito. Ire ay bayad sa ilaw at sa tubig. Hulog sa kalan. Pamasahe't pangmiryenda mo ito. Gatas, kape, asukal, sabon, bigas. Panghulog ko ire sa pantalon mo't polo. Ito nama'y...”

Mabait si Lily. Maalalahanin. At madaling matuto sa pamumuhay na kapos. Naging matipid. Maharimunan.

Mahusay siyang mensahero. Madaling makaintindi ng mga utos. Masipag. May iwing katalinuhan. Sayang, sabi ng isa niyang kasamahan. Kung nakatuntong ka man lamang sana ng college, baka maalis ka sa pagkamensahero. Maging clerk, halimbawa. Kalaunan, aasenso na.

Noon, sa unang pagkakataon ay nadama niyang kailangang makapag-aral siya. Nag-usap sila ni Lily at lumapit sila sa kanyang mga magulang.

Tumango ag kanyang ama. “Hindi masama ang inyong binabalak. Ngunit ang bagay na iyan ay nangangailanan ng di kakaunting pagsasakrispisyo sa parte ninyong dalawa. Pahihiramin namin kayo ng pangmatrikula, pero buwan-buwan, pagsuweldo, kailangang huhulugan ninyo ng pinakamalaking maibibigay. Hindi bababa sa beinte.”

Masidhi ang kanyang pagnanais na makapag-aral. Matiim ang pagnanasa ni Lily na makatulong sa kanya. Tinanggap niya ang kondiyon ng kanyang ama. “May inaasahan akong umento, Lily,” aniya. “Iyon ang ipunin mo para sa panganganak.”

Nanganak si Lily ng isang sanggol na lalaki. Na ang ginamit na lampin ay mga pinagsuputan ng arina at asukal na kinalas, tinahi ang gilid, pinaputi sa kula. Lumaki ang sanggol, hindi sa pulbos na gatas na kung magkakano isang lata, kundi sa gatas ng dibdib ni Lily. “Mura na, malinis pa, hindi pa nakukulta,” pagbibiro nito.

Samantala, nag-aral siya sa gabi. Isinabay ang ilang units ng typing. At di nga ang nangyari, naalis siya sa pagkamensahero. Nalagay siya sa warehouse, pinapaghawak ng stock card, katulong ng isang tapos sa kolehiyo, na ang lahat ng mga gawain ay sa kanya ipinagagawa, tuloy natuto siya agad.

Nakaisang taon siya, nakadalawa. Nang ikatlo'y nabalik siya sa opisina. Sa accounting. Matalinong bata, may ilalabas. At kasabay ng asenso ang umento. At kasama ng umento ang kaunting kaluwagan sa pamumuhay. Bukod sa hulog sa matrikula, nakapagbibigay pa rin sila ng para sa apartment. At nakabibili na ng mga damit. Unti-unti, ­kung baga sa ibon, nakapamamayagyag na siya. Mababa ma'y nakalilipad na rin.

Noon niya nakilala si Perla. Na maganda at matalino. Mahinhin pa. Kabuuan ng babaing nais niiyang makapiling sa buhay. Sa kanyang hinaharap.

Si Lily. a... si Lily. Ano na nga ba an nangyari sa kay Lily. Parang may nawala rito. O talagang wala rito ang mga katangiang biglang-bigla ay nadama niyang kailangang maging bahagi ng katauhan ng isang kasama niya sa buhay.

Ang pinangangambahan ng kanyang ina ay sumapit na sa kanyang buhay. Nadama niyang umiibig siya kay Perla. Ibang uwi ng pag-ibig. Hindi katulad ng damdaming iniukol niya kay Lily. At ang nakaraan ay ulit-ulit niyang binalikan sa isipan. Maganda ang binti ni Lily. At magalling magsayaw. Maraming nanliligaw nang sila ay nasa high school. At ito'y naging hamon para sa kanya.

Mabait si Lily at naging mabuting asawa. Hindi naging madali para sa kanyang pagkasalahan ito. Kaya ang pag-­ibig niya kay Perla ay mahigpit niyong kinuyom, nahalata man niyang may katugon ang kanyang damdamin.

Ngunit may hanggahan ang ang pagpipigil niya. Si Perla, na pumapasok din sa opisina kung araw at sa gabi nag-aaral ay lagi sa library kung makapananghali ng Sabado. Tulad niya. At iyon ang simula. Naging magkasintahan sila. At si Perla, tulad ng maraming dalagang may kasintahan, ay nangarap ng isang munting bahay o isang munting apartmen sa simula. Sa isang munting bakuran na may munting hardin at mga batang naglalaro. Na paano niya maibibigay?


TUMATAWID pa lamang siya ay namataan na niya si Perla. Na nakangiting sumasalubong sa kanya. “Magtatanan na ba tayo?” tanong nito.

Sa pinakamalapit na palamigan ay niyaya niya si Perla. Na takang taka sa hindi niya pagkibo. Na patuloy sa pagbibiro. “Ano? Akala ko, talagang magtatanan na tayo?”

Hinawakan niya sa kamay si Perla. “Talagang sasama ka sa akin?”

Tumango si Perla. “Kahit na makagalitan ako sa bahay.”

Tinitigan niya ito. “Kahit.....kahit na... may asawa ako?”

Ang latay ay sa lapat na lapat na mga labi niya nakita. Sa walang luhang mga mata. Sa kahimikang bumibingi. Mahaba't walang katapusan.

Nang magsalita si Perla ay madalang at maliwanag. “Kung ano ang iyong ipasiya, Chito. Nakahanda ako. Kahit... kahit ka na... may asawa...”

Saka umiyak si Perla. Saka niya nadama kung gaano niya kamahal ito. Kung paano niya gagawin ang lahat upang ito'y lumigaya. Saka niya naalala ang kanyang ina.

Kapag dumating ang panahong iyon, ang piliin mong hakbang ay ang makaliligaya sa iyo.

At sa kaibuturan ng kanyang puso ay alam niyang ang makaliligaya lamang sa kanya ay ang tunay na makaliligaya kay Perla. Isang tiwasay na hinaharap sa isang darating pang pagibig na walang kasalo, hindi sa pag-ibig niya. Hindi sa pag-ibig niya.

“Perla... Perla... ang tanging kasalanan ko ay ang ibigin ka. Hindi ko nais pang dagdagan ito sa pamamagitan ng pagwasak sa iyong hinaharap. Patawad...”


BUMABABA na sa diyep si Chito sa harap ng kanilang apartment nang lubusan niyang maunawaan ang damdaming kasama niyang isinaalang-alang sa pagpapasiya sa kanilang pag-iibigan ni Perla.

Na makaliligaya rin sa kanya ang makaliligaya sa kay Lily.

At sa kanilang anak.

Na hindi makaliligaya sa kanya ang talikuran ang mga ito.

October 18, 1971