AKO'Y BABALIK

AKO'Y BABALIK

IYON ang sabi ni Berting.

Inilingan niya ang binata. Huwag kang mangangako. Baka hindi mo matupad.

Wala kang tiwala sa akin, puno ng hinanakit ang tinig.

Dinaan niya sa tawa ang tampo. Malaki ang tiwala ko sa iyo. Kaya lang, praktikal akong tao. Alam mo na, para huwag masaktan, kung sakaling may mangyari....

Ano kaya naman ang maaaring mangyari. Luluwas lamang ako sa Maynila. Mag-aaral. At talagang mag-aaral. Para huwag mapahiya si Tatay kay Dr. Santos na siyang sagot sa lahat ng gastos ko. Basta may panahon, uuwi ako. Dadalaw.

Maraming maganda sa Maynila...

Maganda? Aanhin ko ang maganda? Marami ring maganda rito. Kung gusto ko nang maganda, bakit ikaw ang pinili ko. Maitim... malaki ang mata... walang korte ang katawan.. may peklat sa binti...

Unggoyyyy!!!


MAPALAD si Berting. Palibhasa ay matalino, laging kasama sa sampung nangungna sa klase mula elementarya hanggang haiskul, may nagmagandang loob na sumagot sa pagpapaaral sa Maynila nang mapag-alamang walang ikakaya ang mga magulang. Pinakamayaman si Dr. Santos sa kanilang bayan. Kilala sa pagkakawanggawa at pagpapaaral sa mga karapat-­dapat na estudyante. Sayang nga lamang at hindi siya kasing-talino ni Berting. Naiwan tuloy siya.

Sabi nga ng kanyang Ateng, sa Institute sa bayan ka na lang pumasok. Secretarial. Pag natapos ka'y lalakarin kong mapasok ka sa kapitolyo.

Kung bakit ipinanganak silang maralita ni Berting...

Hanggang dito na lamang yata tayo, Berting, minsan ay nasabi niya sa binata.

Umiling si Berting. Hindi Nilda. Aahon tayo sa kahirapang kinagisnan natin. Para sa atin. Para sa ating magiging anak.

Nasa haiskul sila noon. Hindi malinaw ang hinaharap na pag-aaral sa mga napupusuang propesyon. Nais ni Berting na maging manananggol. Gusto niyang maging guro. Sa hirap ng kanilang katayuan sa buhay, matayog na ang mga nasabing pangarap. Nang manguna si Berting sa iksameng ibinigay sa mga walang ikakayang mag-aaral na magtatapos ng haiskul nang taong yaon, ang pag-aaral sa Maynila ay hindi na pangarap lamang. Nag-uumapaw sa kaligayahan ang puso ni Berting. Sa wakas, Nilda, matutupad na rin. Ito na ang simula.

Natutuwa siya para sa binata, ngunit ang pangamba ay hindi niya maiwaksi. Natatakot siya sa dadalhing pagbabago ng magandang kapalarang dumating kay Berting. At bago lumuwas si Berting sa Maynila ay kinausap niya ito nang masinsinan. Isinaisang-tabi niya ang damdaming umiibig. Ang pinairal ay ang isip.

Ilang taon na nga tayo, Berting, tanong niya sa binata.

Saglit na nag-isip si Berting. Ngingiti-ngiti. Dalawa. Bakasyon noon. Pagpasok sa klase ay third year tayo. May patapos ng pasiyam sa pagkamatay ni Tata Sendoy. May huwego de prenda.

Ang tinutungo ng kanyang pagtatanong sa tagal ng sintahan nila ni Berting ay saglit niyang nalimutan. May halina ang gunita ng nakaraan. Ang huwego de prenda kung saan kasali silang dalawa ni Berting.

Ang ibon ng mahal na hari, lumipad at dumapo sa bulaklak ng kalachuchi.

Makalimutan ba naman niyang siya pala ang bulaklak ng kalachuchi. Naparusahan tuloy siyang umawit ng isang napakalumang awit. Saan naman siya maghahagilap ng lumang kanta. At tagalog pa. At iyong hindi raw masyadong palasak. Sisimulan na sana niya ang Bakya Mo Neneng, hindi lamang luma ito, kundi kupas pa, katwiran niya nang humingi nang pahintulot si Berting na akuin na ang kaparusahan niyang pagkanta.

Ibinigay ng hari ang pahintulot. At umawit si Berting.

Akoy babalik sa piling mo hirang,
ang aking pagsuyo'y di mapapantayan.
Hanggang sa wakas, magpapakasakit,
sa tulong ng langit, akoy babalik.

Napakaluma ng awit na yaon. Ni hindi panahon ng kanyang Ateng na sampung taon ang tanda sa kanya. Nang usisain niya si Berting tungkol dito, ang sabi ay kay Ninang Luming nito unang narinig ang awit. Si Ninang Luming ay isang matandang dalaga na tagapag-alaga ng mga pamangkin, tagalaba ng mga damit sa may poso artesyano ng nayon na nasa harapan ng bahay nina Berting. Sabi pa ni Berting, wala raw yatang alam na ibang kanta si Ninang Luming. Iyon at iyon din ang laging inaawit. Kaya hindi niya naiwasan, sa pag­-igib-igib ng tubig sa poso, narinig niya at natutuhan ang nasabing kanta.

May dagdag na kuwento ang kanyang Ateng tungkol dito. Si Ninang Luming pala ni Berting ay sawi sa pag-ibig. Hindi na binalikan ng kasintahang naghanap ng magandang kapalaran sa ibang bayan. Kay lungkot naman, kanyang naisaloob.

At tulad ng lalaki sa kasaysayan ni Ninang Luming, aalis rin si Berting, luluwas ng Maynila, mag-aaral, hahanap ng magandang kapalaran. Ngunit hindi siya tulad ni Ninang Luming. Ayaw niyang maghintay sa wala.

Dalawang taon na tayo, Berting. Ilang taon ba ang abugasya, kanyang usisa.

May pagtatakang lumarawan sa mga mata ni Berting. Marami-raming taon ang bibilangin. Bakit, hindi mo ba ako mahihintay?

Sa kanyang balintataw ay naglaro ang mukha ni Ninang Luming. Nakatalungko sa may poso-artesyano ng nayon. Naglalaba ng mga damit ng pamangkin.

Umiling-iling siya. Natatakot ako. Ayokong matulad kay Ninang Luming mo.

Alam ni Berting ang nakalipas ng kanyang ninang. Ang sagot nito. Babaguhin natin ang kasaysayan ng awit. Ako'y babalik. Itoy isang matibay na pangako.

Marami pa siyang sinabi ngunit ang lahat ay winalang-bahala ni Berting.

Ang una't pangalawang taon ng pag-aaral. Puspusan. Ngunit sa kabila nito ay naisisingit pa rin ni Berting ang pagsulat sa kanya. Mga kuwento tungkol sa paaralang pinapasukan, sa mga nagtuturong propesor, mga kamag-aral, kaserang tinutuluyan, mga leksiyong kinawiwilihan. At sa dakong hulihan ng liham ay laging inuulit ang hindi nagmamaliw na damdamin. At ang pangakong pagbabalik.

Samantala ang pangako ng kanyang Ateng na pagpapaaral sa kanya sa Institute sa bayan ay hindi natupad. May manliligaw itong nagustuhan. Nag asawa. Nagsunud-sunod ang anak.

Sabi ng kanyang Ateng, pasensiya na Nilda. Mahina rin ang kita ng napangasawa nito. Dressmaking na lang, Nilda, mas madaling kumita, nasa bahay ka pa.

Ano ang kanyang magagawa. Ni hindi niya makuhang maghimagsik. Sa pagitan ng pag-aalaga ng mga pamangkin, pag-aasikaso sa bahay at pananahi ay wala na siyang panahon na maawa sa sarili. Mahirap na ang maralita ay lalong mahirap ang maging ulila at umaasa lamang. Sa isang dako'y nagpapasalamat pa rin siya at sa pamamagitan ng pagtitindera ay naitaguyod ng kanyang Ateng ang pag-aaral niya sa haiskul. Kung hindi ay ano na kaya ang magiging kalagayan niya sa harap ng katotohanang si Berting ay tumataas ang kinalalagyan. Lumalawak ang kanilang pagitan.

Patuloy ang paglipas ng mga taon. Hindi nakalilimot si Berting. Masipag pa ring magsulat. Puno pa rin ng pagmamahal ang mga liham. Laging binabanggit ang pangako. Kung may mahabang bakasyon ay umuuwi at dumadalaw sa kanya.

Mapalad ka, sabi ng kanyang Ateng. Mapalad siya kay Berting, iyon ang sabi-sabi ng balana.

Sa simula ay natutuwa siya. Mrs. Attorney, kung minsan ay biro sa kanya.

Sa panahong ito, magpagawa ka man ng nobyo, wala na yatang makakatulad si Berting, ulit-ulit niyang naririnig.

At sino nga ba iyong nagsabi, ano ba ang mayroon ka Nilda at hindi ka pinapalitan ni Berting. Hindi mawawalan ng magandang kamag-aral si Berting . At pareho pa niya ng propesyon.

At hindi pa nagkasya ang isa. Hindi ka ba naasiwa, Nilda? Parang iba na ang ginagalawang kapaligiran ni Berting.

Talos niya, naiinggit lamang ang iba sa mga ito. Ngunit alam rin niya, may katotohanan ang mga naririnig.

Si Berting. Nang huling dumalaw sa kanya, tingin niya'y higit na maputi, higit na makisig. Nasa mga kilos, ngiti at salita, ang tatag ng pagtitiwala sa sarili. At nadama niya, habang tumataas si Berting, waring siya ay lalong bumababa, naaaba. Unti-unti may nabubuong pasiya sa kanyang puso. Mahal na mahal niya si Berting ngunit gaano siya kamahal nito? Makatarungan bang talian niya ang kasintahan sa isang pangakong ibinigay sa isang naiibang panahon ng kanilang buhay?

Hindi makapaniwala si Berting sa kanyang sinabi. Kumakalas ka sa ating usapan. Bakit?

Ano ang kanyang isasagot. Na alangan na siya rito. Parang Carmen Rosales o Susan Roses o Nora Aunor. Umiling siya. Kasi, parang wala na. Wala na. Ikinibit niya ang kanyang mga balikat.

Matalino si Berting at hindi mapaglalalangan. Bago ka gumawa ng iba pang hakbang, mag-­isip ka muna. Nilda. Kaunting panahon na lang ang ating hihintayin. Malapit nang lumabas ang resulta ng bar exam. Makakakita na ako nang higit na mainam na trabaho. Kaya lang, gusto kong mapagtapos muna ang sumunod kong kapatid sa akin. Pangako ko iyon kay Dr. Santos.

Nang muling dumalaw si Berting sa kanya, may dinatnan itong bisita. Isang bagong manliligaw na taga-karatig-bayan. Sa mga muli pang pagdalaw nito, laging dinaratnan ang nasabing bisita. Alam niya, masama na ang loob ni Berting sa kanya. Ang mga ipinadalang liham nito ay hindi niya sinagot. Nagalit ang kanyang Ateng. Malaking katangahan, Nilda.

Gusto niyang sumagot. Pagkatapos ng mga pangangalandakang narinig sa marami na siya ay alangan kay Berting, na langit at lupa ang kanilang agwat, paano pa niya matatanggap ang binata nang hindi nayuyurakan ang pagpapahalaga niya sa sarili.

Gusto niyang sabihin. Hindi ako iniwanan ni Berting. Ako ang umiwas sa kanya, na waring ang katuwirang ito ay makapagpapagaan sa bigat ng kanyang niloloob. Marahil, malaki ngang katangahan.

Pinaasa niya ang kanyang manliligaw ngunit nagpatawing-tawing siya sa pagsagot. Hanggang lumipas pa ang mga taon at nabalitaan niyang nag- asawa na si Berting. Sa isang dating kamag-aral sa abugasya.

Dumarating ang mga balita, magaling maghahatid ang kanyang Ateng. Ayon sa kung kangino, dumalaw raw si Berting kasama ang asawa at mga anak. Mataas na raw ang hawak na pusisyon ni Berting. Nalagay raw sa peryodiko si Berting, kasama pati larawan ng asawa. Umuwi si Berting, nakipaglibing nang mamatay si Dr. Santos. Samantala, nag-asawa na rin sa iba ang kanyang manliligaw na nainip sa paghihintay. At siya, si Nilda ay patuloy sa pagtanggap ng tahiin. Umaawit. Humuhuni, habang naglililip. At gayon ang takbo ng buhay nang may pabalitang sumapit sa kanya

May sakit si Berting. May taning ang buhay. Tatlo hanggang anim na buwan. Mahabaging Diyos sa langit.

Ang pag-aasawa ni Berting ay maluwag niyang tinanggap, ngunit ang pagkamatay nito'y isang mariing dagok sa kanyang buhay.

Isang nagpapatahi sa kanya ang nagkuwento. Kaygara ng kanyang libingan. Sa isang memorial park ng mayayaman. Kayraming taong nakiramay, matataas, may sinasabing mga tao. Ang ganda ng mga korona ng bulaklak. Dalawa lamang pala ang kanyang anak. At bata pa ang biyuda, muli pa marahil na mag-aasawa.


TAUN-TAON, sa loob ng maraming taon, tuwing Araw ng mga Patay, dinaraanan niya ang puntod ng mga magulang ni Berting na magkasunod na yumao bago pa ito magtapos sa pag-aaral. Dito niya ipinagtutulos ng kandila ang namayapang kasintahan. At ngayong umaga ng Araw ng mga Patay, doon siya patungo.

Maraming tao siyang nakita sa may puntod ng mga magulang ni Berting. Nakapaligid sa isang alagad ng Diyos na nagbabasbas. Namataan ni Nilda ang ilang kapatid ni Berting. Isang babaing nakadamit ng kulay beige, tailored suit, nakasalamin ng itim, at dalawang batang mga sampu at walong taong gulang, ang hindi niya kilala. Ngunit sa tahip ng kanyang dibdib, natukoy niyang ito ang pamilya ni Berting.

Nagkubli si Nilda sa isang tindahan ng mga kandila, hinintay na matapos ang seremonyas sa puntod. Nang makaalis ang babae at ang dalawang bata, sakay ng isang magarang kotse, at wala na siyang matanaw na naiwang tao, saka lumapit si Nilda upang magtirik ng dalang kandila.

Sa ibabaw ng isinaayos na nitso ng mga magulang ni Berting, sa nakapatong na bagong gawang munting lagakan ng mga labi, bago ang nakakabit na lapidang marmol. Ang nakaukit na mga titik nito ay binasa ni Nilda.

Ako'y babalik.
Berting.

Iyon lamang ang nakasulat. Ako'y babalik. Berting.

Wala nang iba. Wala ang araw ng kapanganakan. Wala ang petsa ng kamatayan.

Tinutop ni Nilda ang kanyang dibdib. Waring hindi siya makahinga. Berting. Ang pangalan ay kanyang hinugot sa kanyang kaibuturan. Na nang mamulas sa kanyang mga labi ay isang hinaing, isang panaghoy. Ngunit bago siya tuluyang tinakasan ng ulirat ay nadama niyang mayroong mga bisig na umalalay sa kanya, may kilalang tinig na kumausap, ang kapatid ni Berting.

“Ate Nilda, habilin ni Kuya Berting. Pagdating ng panahon, dito ilagak ang kanyang mga labi. Ibalik siya. Dito sa atin.... sa iyo...”

Ako'y babalik.

Iyon ang sabi ni Berting.


LIWAYWAY, Nobyembre 2, 1987