Narito ang isa sa pinakapaborito kong kuwento tungkol sa Todos Los Santos. Dalawampu't siyam na taon nang naisulat ko ito, 1985 pa nang malathala sa Liwayway, ngunit sa tuwing mababasa ko, naaantig pa rin ang aking damdamin,
Sa mga nakaranas nang maulila ng isang minamahal - magulang, kapatid, kaibigan, asawa o kasintahan - alay ko ito sa inyo.
LALAGING NARITO SI NENENG
Do not
come when I am dead to sit beside a low green mound or bring the first gay
daffodils because I love them so for I shall not be there. You cannot find me
there…
Si Neneng ang
may-ari ng aklat na kinalilimbagan ng mga salitang yaon. Si Neneng na talagang
mahilig maglibot sa bookstores kahit walang balak bilhin, baka sakaling may
magustuhan. Tulad nang maliit na aklat na yaon, hardcover sixteenth printing na isang koleksiyon ng mga
tula at sanaysay sa ingles, may kasamang reflection o pagnilay-nilay ng awtor
tungkol sa iba’t ibang paksa na kaagad nagustuhaan ni Neneng, hindi na
binitiwan. Nagkataong wala palang dalang pera, ubos ang allowance niya.
Happy
birthday, kanyang sabi. Wala siyang balak maningil.
Si Neneng, sa dinami-dami ng nilalaman ng aklat, yaon
kaagad ang napagtuunan ng pansin. Do not
come when I am dead to sit beside a low green mound…
Anak-mayaman si Neneng.
Matandang yaman sa kanilang bayan ng mga
bukirin at palaisdaan. Nag-iisang babae sa tatlong anak. Isa sa mga
tagapagmana ng isang matanda at iginagalang na pangalan.
Karaniwan ang kanilang buhay. Empleyado ang kanyang ama sa
isang bangko. Naigagapang ang kanlang pag-aaral. Matatalino silang
magkakapatid. Ang kanyang katalinuhan ang dahilan kung bakit nagkakilala, nagkalapit
at naging magkaibigan sila ni Neneng. Sa Pamantasan sa Diliman.
Magkababayan
pala tayo, sabi ni Neneng nang malamang taga-Malolos siya.
Oo,
kanyang sagot. Sa baryo kami. Kayo ay sa
bayan, sa poblacion. Katabi ng simbahan.
Medyo nanlaki ang mga mata ni Neneng. Alam mo. Kilala mo ako…
Tumango siya. Sa Immaculata
ka nag-aral noong high school. Kung Linggo, ang kasama mong magsimba ay ang
pinsan mong si Lorna. Kung malapit na ang pista ng bayan, lagi kang nakadungaw,
pinapanood mo ang mga naglalaro sa liga ng basketball, ang mga sumasakay sa
ferris wheel, ang mga namamasyal. Isa ako roon.
Nakangiting napailing-iling si Neneng. Ngunit hindi naman itinanong kung bakit alam
niya ang lahat ng ito.
Nasa high school siya nang una niyang masilayan nang
malapitan si Neneng. Pauwi ito kasama ang pinsang si Lorna, nakauniporme ng
kolehiyong pinapasukan, tumatawid sa may patyo ng simbahan. Pauwi na siya,
naglalakad mula sa kanilang paaralan na nasa tabi ng kapitolyo ng lalawigan,
kasama ang ilang kaibigang katulad rin niya na nagtitipid sa pamasahe.
Love at first sight siya. Na hindi nakaligtas sa pangmasid
ng kanyang mga kasama. Inulan siya ng tudyo. Ang bigat niyan, Lino. Baka hindi mo kaya.
Nagmaang-maangan siya. Para
napatingin lamang ako d’un sa tao…
Pero
talagang maganda, Lino. At mukhang mabait.
At
higit sa lahat… ibinitin ng pinakapilyo niyang kasama, sabay
kindat sa mga kasama na nakaintindi kaagad ng ibig sabihin.
Kaylalim ng kanyang buntong-hininga. Iyon nga ang problema. Mayaman sila.
Ngunit ang katotohanan ay hindi nakapigil sa sumisibol
niyang pagtatangi. Sa kanyang mga pangarap, ang mayaman ay para sa mahirap.
Basta… nag-iibigan nang tapat walang makahahadlang. Maganda si Neneng. Guwapo
naman siya. Hindi siya magiging alangan dito. At matalino siya. Alam niyang
kung gagamitin niya ang kanyang katalinuhan sa pag-aaral darating din ang
panahong iinam ang kanyang buhay. Kung magkakakilala nga lamang sila ni Neneng.
Ikalawang
taon
niya sa UP nang naging kamag-aral niya sa isang aralin si Neneng. Sa Philippine
History and Institutions. Nagkasama sila sa isang grupo na maglalahad ng mga
nangyari sa rebolusyon ng 1898. Siya ang group leader at siya ang nagtakda ng
paksang tatalakayin ng bawat isa sa grupo. Ang tungkol sa Spanish American war
ay ibinigay niya sa isa. Ang resumption of the revolution noong Mayo 1898 ay sa
iba naman. Pero ang tungkol sa Malolos Convention ang kanyang pinili para kay Neneng.
Tamang-tama,
natutuwang sabi ni Neneng. Taga-Malolos
ako.
Alam
ko,
ang sabi niya.
Oo nga
ano,
ngiti ni Neneng. Taga-Malolos ka rin
pala.
Noon pa man ay talos na niyang nahulaan ni Neneng ang
kanyang niloloob. Ngunit hindi rin nabago ang pakikitungo nito sa kanya.
Natapos ang semester pero hindi naputol ang kanilang pagkakaibigan. Hindi
lamang sila magkakilala ni Neneng. Sila ay magkaibigan. Takbuhan siya ni Neneng
kung may problema ito sa Math 17. Na kayang-kaya naman niya. Tinutulungan naman
siya ni Neneng sa Spanish. Wala siyang
tiyaga na magmemorya, kaya iginagawa siya ng notes nito para maging madali sa
kanya ang magkabisa ng mga pangalan ng manunulat na kastila at ang mga akda
nito.
Sa Malolos, kung malapit na ang pista ng bayan at siya ay
namamasyal sa patyo at matatanawan siya ni Neneng, kakaway ito sa kanya. Na
gagantihan rin naman niya ng kaway.
Ito ay lubos na ikinagugulat ng kanyang mga
kasama. Lino pinahahanga mo kami.
Pero hanggang kaway lamang sa Malolos. Dahil iba sa Malolos.
Matandang pamilya at matandang yaman sina Neneng. At anak lamang siya ng isang
karaniwang empleyado.
Sa Diliman, iba sa Diliman. Kasabihan na nga iyong Republic
of Diliman. Demoktrasya ang umiiral doon. Kahit ka mahirap, hindi nawawala ang
karapatan mong umibig. Kahit sa mayamang tulad ni Neneng.
Nakatutuwang ang hindi niya mabuksang paksa kay Neneng ay
kay Neneng din nagmula. Sa katutubong hilig nito sa mga tula. Sanaysay. At kung
anu-ano pa. Kaarawan niya nang abutan
siya nito ng isang birthday card.
Card
lang, kanyang biro.
Tingnan
mo ang nasa loob, wika nito.
Buong kasabikang binuksan niya ang sobre. To a special friend. Sa loob ng card ay
nakaipit ang matagal na niyang hinihinging larawan ni Neneng. Sa likod ng
larawan ay nakasulat.
Oh the comfort, the inexpressible comfort of
feeling safe with a person having neither to weigh thoughts nor measure words
but pouring them all right out just as they are, chaff and grain together
certain that a faithful hand will take and sift them, keep what is worth
keeping and with a breath of kindness blow the rest away.
Matagal siyang hindi nakaimik. Si Neneng pa rin ang bumasag
sa katahimikang namagitan sa kanila. Best
friend kita, Lino, baka akala mo sabi nito.
Salamat,
kanyang sagot. Pwede bang tumawad?
Kumunot ang noo ni Neneng. Tumawad?
Tumango siya. Pwedeng
more than friend?
Waring nabigla si Neneng. Matiim na napatitig sa kanya.
Nang unti-unti, sumilay ang isang ngiti sa mga labi nito. Bakit hindi.
Ang
mga
sumunod na araw sa Diliman ay mga ginintuang araw. Alam niya ang class schedule
ni Neneng. Kung libre siya, inaabangan niya ito sa paglabas ng klase.
Sinasamahan
sa pagpunta sa shopping center kung may bibilhin. Sa library kung may
kailangang I-research. Sa panonood ng play sa AS theatre. Sa pagdalo sa Piling-piling
Huwebes ng Akademya ng Sikolohiyang Pilipino, iinom ng kape, kakain ng cake at
kakanta ng mga awit tungkol sa welga at manggagawang Pilipino.
Kapwa sila aktibo ni Neneng sa mga organisasyon sa
pamantasan. Alam nila ang isyu. Socialized tuition fee. No
to any tuition fee increase. Barikada sa Pook Ricarte.
Ngunit puspusan din ang kanilang pag-aaral. Ang grado na tres ay masama nang
balita para sa kanila. Kailangang dean’s list.
At sa pagdaraan ng mga araw, mga
semester, lalong tumitibay ang kanilang pagiging magkaibigan. Lalong nagiging
matapat ang pagsasamahan. Walang salitang namamagitan ngunit naroon ang
unawaan. Hindi ngayon, nag-aaral pa, hindi pa panahon. Ngunit bukas, sa
hinaharap. Kung ganap na ang mga isip. Hawak na ang mga damamin.
Ngunit minsan, umuulan, magkasukob sila ni Neneng sa ilalim
ng isang payong, naglalakad galing Palma Hall patungong Melchor, nang masabi
niya rito. Ano kaya’t makasalubong tayo
ng taga-Malolos na kilala ka at isumbong ka sa iyong mga magulang?
Nagkibit ng balikat si Neneng. Wala naman tayong ginagawang masama.
Nakikitungo
ka sa isang hindi mo kauri, masama iyon, paliwanag niya.
Kinurot siya ni Neneng at nagpatuloy siya. O kaya’y dumalaw ako sa inyo sa Malolos. Ano
kaya ang sasabihin sa inyo. Patuluyin kaya ako?
Umirap si Neneng. Oy,
Lino, ano ang akala mo sa amin, mga
impakto.
Siya naman ang nagkibit ng balikat. Hindi naman. Mayaman lang…
Umalis sa ilalim ng payong si Neneng at hinabol niya ito.
Sa Malolos, kung
malapit na ang pista ng bayan at siya ay namamasyal sa patyo at natatanawan
siya ni Neneng, kakaway ito sa kanya. Ngunit hindi tulad nang dati, ang mga
kaway ngayon ay may katambal na titig na may isang libo at isang kahulugan. Na
gagantihan naman niya ng isa ring kaway. At isang tango. Sa mga ganoong
pagkakataon, nadarama niya na anong layo ng Malolos sa Diliman.
Unang semester ng huling taon nila. Hindi nag-enrol si Neneng.
Pinaghahanap niya sa kani-kanyang tambayan ang mga kamag-aral ni Neneng na
kakilala niya. Inusisa. May isang nakapagsabi, humingi raw ng leave of absence
si Neneng, umalis, nagpunta sa States kasama ang mga magulang.
Ang kasabihang parang binagsakan ng langit ay totoo pala,
nadama niya. At talaga palang kumikirot ang puso.
Masamang-masama ang kanyang
loob. Ulit-ulit, sinasabi niya sa sarili, nalaman
nila, nalaman nila ang tungkol sa amin ni Neneng… Inilayo siya sa akin...
Ang mga sumunod na araw at buwan ay walang katapusang tag-ulan
para sa kanya. Hanggang isang araw, pag-uwi niya sa Malolos, pagbaba ng tulay sa
tabi ng munisipyo, pagsulyap niya sa malaking bahay nina Neneng, isang parihabang
telang itim ang bumulaga sa kanya. Parang binayo ang kanyang dibdib. Ang kutob
ng loob ay pilit sinikil. At tinanong niya ang kasakay na nakatingin din sa
bahay.
Alam ba ninyo kung sino ang
namatay diyan.
Iba ang sumagot. Isang matandang babae na sumakay mula sa
krosing sa may highway. Iyong anak na dalaga…
si Neneng… leukemia… dinala pa nga sa States pero wala ring nagawa.
Araw
ng mga patay. Sa Malolos, alam ni Lino na abalang-abala ang
lahat nang nagmamahal kay Neneng sa pag-aayos ng mamahalin at magagandang
bulaklak na iaalay sa puntod nito sa matandang mauseleo ng pamilya sa libingang
katoliko sa Tubigan. Malapit sa palengke.
Hindi na maalala ni Lino kung ano ang kanyang idinahilan sa mga
magulang, ngunit ngayong araw ng mga patay, mag-isa siyang naglalakad sa kampus
sa Diliman, sa ulilang lansangan na nalililiman ng malalaking puno ng akasya,
hindi alintana ang patak ng ulan, ang unti-unting pagkalat ng dilim sa paligid.
Hawak niya ang maliit na aklat ni Neneng, ang koleksiyon ng mga tula at
sanaysay na dumating sa kanya sa pamamagitan ng koreo, may maikling sulat si Lorna. Habilin
ni Neneng, ipadala sa iyo.
Do not
come when I am dead to sit beside a low green mound, para
niyang naririnig ang tinig ni Neneng, for
I shall not be there. You cannot find me
there.
I will
look up at you from the eyes of little children; I will bend to meet you in the
swaying boughs of bud-thrilled trees and caress you with the passionate sweep
of storm-filled winds; I will give you strength in your upward tread of everlasting
hills; I will cool your tired body in the flow of the limpid river; I will
soothe you into forgetfulness to the drop, drop of the rain on the roof’ I will
speak to you, out of the rhymes of the masters; I will dance with you in the lilt
of the violin and make your heart leap with the bursting cadence of the organ’
I will flood your soul with the flaming radiance of the sunrise and bring you
peace in the tender rose and gold of the after sunset.
All
these have made me happy. They are a part of me. I shall become a part of them.
Hinugasan ng lumalakas na patak ng ulan ang luhang
namamalisbis sa pisngi ni Lino. Ngunit sa kanyang kaibuturan ay may nadama
siyang kapayapaan.
Hindi kailanman mawawala si Neneng.
November
4, 1985