Setyembre sa Lumang Bahay
Bulaklak ng kaymito,
Ga-butil na bunga na,
Huni ng ibong tarat,
Panggising sa umaga...
Tuyong dahong sinisigan
Ay usok ng alaala
Ng isang panahong...
Wala na! Wala na!
Laki ang tubig ng katabing ilog
Sanap na sa unang baytang,
Oras na nang paglusong
Ng musmos na di mapigilan.
Bangkang papel, pinaanod
May pangarap na inaasam
Kung ito'y matutupad,
Kailan? Kailan?
Tulad ng kaymito,
Bulaklak ba'y naging bunga,
Hindi ba ito nilagas
Unos, habagat na nagsama,
Ang tagumpay na nakamtan
Sa pagod, sikap na binata,
Sa dapit-hapon ng buhay,
Ano ang natira?
Setyembre sa lumang bahay -
Balik-alaala sa natanaw
Sa mandala ng gunita,
Namahinga at humimlay.
Tunog ng halakhak sa puso ay pinakinggan,
Ang alat ng luha, sa bibig nilasahan.
Katuwaan, lumbay, kabiguan, tagumpay
Kung pagninilayan, ganito ang buhay!
Eve, 30 Setyembre, 2013
Alay sa inyo.
TALASALITAAN NG MGA SALITANG
BIHIRA NANG MARINIG SA MGA USAPAN
Natuwa ako nang minsang nakabasa ng isang nakapaskel na babala sa lansangan nang ganito: Bawal ang humimpil dito!
Uy, nasabi ko sa sarili. Humimpil. Naunawaan naman kaya ito ng mga nakabasa? No parking – iyan ang karaniwang makikitang babala o paunawa sa mga motorista. Humimpil. Ito ay isang leksiyon sa talasalitaan. Naisip ko tuloy, ano ba ang tagalog ng corner kung ang pinag-uusapan ay ang mga lansangan. Agad ko namang naisip ang sagot. Panulukan.
Ito ang mga salitang bihira nang marinig sa pag-uusap. Marahil sa mga seryosong sanaysay o kwento na lamang mababasa. O sa usapan ng mga matatandang taga-baryo sa malalayong lalawigan. Naisipan ko tuloy hagilapin sa isip ang iba pang salitang tulad nito.
1. panibugho – Naku, sasabihin ng matatanda. Mahirap mapangasawa ang isang panibughuin. Ni ayaw kang padudungawin sa bintana. Selos ang ibig sabihin nito. Seloso ang taong may ganitong ugali.
2. Watas – Hindi nawatasan ang kanyang ginawa. Hindi naintindihan. Hindi naunawaan. Hindi nasakyan ang kahulugan. Sabi nga ng mga bata, hindi na-gets. Gets mo? Luma na rin yata ito.
3. Nagahis – Natalo. Nagapi.
4.Lamira – Nakupo, nanlalamira ang kanyang pamamahay. Marumi. Hindi lamang maalikabok, kundi may kasama pang mga basang lugar na nakadidiri. Nanggigitata.
5. Ugaga – Hindi na makaugaga. Natambakan na ng mga gawain. Ang mga inang santambak ang labahin at maraming anak na inaasikaso ay tunay na hindi makaugaga.
6. Inaaglahi – Inaalipusta. Inaalimura. Hinahamak. Dinudusta. Nililibak.
7. Kabilanin – Mahirap maging kaibigan ang isang kabilanin. Ito ang mga taong iba ang pakita sa harap mo, iba kapag nakatalikod ka. Kaibigan o kaaway, hindi mo matanto. Mas masahol sa balimbing. Pwede ring salawahan.
8. Maluwat - Pag nauuwi ako ng probinsiya, naririnig ko pa rin ito. Ay, maluwat na kitang hindi nakikita. Ngayon ka lamang ba nauwi? Ibig sabihin, matagal na.
9. Inso, Kebo - tawag ito noong araw sa mga tiyahin o ale.
10. Garapa – Sa ngayon, ang maririnig mong isinisigaw sa kalye ay bote, diyaryo. Noong araw daw, bote, garapa. Sa pagkaintindi ko, ang garapa ay uri rin ng mga bote.
11. Talusira – Nagtalusira siya sa kanilang sumpaan. Nagtaksil. Kumalas sa usapan. Sumira sa isang pangako.
Itong mga sumusunod na salita, alam ba ninyo kung ano ang kahulugan o ibig sabihin? Tara, ire, parine, parito, paraan, ba't ba, 'wangkusayo.
Minsan, sa pamimili ko sa palengke sa Marikina, lumalabas ang mga salitang kinalakhan kong sabihin. Ituturo ko ang isang piling na saging at sasabihin, 'ire, 'ire ang gusto ko. Magtatawanan ang mga tindera at gagayahin ako, 'ire, 'ire. (ito)
Kapag paalis kami at may yayaing kasama, ang sinasabi namin ay 'tara na, 'tara na't tatanghaliin tayo. (tayo na)
Kung may tinatawag, 'parine ka nga... (pumunta ka dine) O 'parito ka... (lumapit ka rito)
Halimbawang masikip ang dinadaanan, paraan o makiraan (bigyan mo ako ng madadaanan)
Ba't ba? (bakit ba)
'Wangkusayo. (ewan ko sa iyo)
Alam kong marami pa kayong alam na ganito. Ibahagi naman ninyo sa amin...
One Day, Isang Araw...
Ang nakaraang Sabado ay parang isang karaniwang araw lamang para sa amin. Iskedyul ng pag-uwi sa probinsiya para madalaw ang lumang bahay, magpalis-palis ng alikabok dito, maglampaso, buksan ang mga bintana at hayaang mahanginan ang bawat sulok upang maalis ang amoy luom nang mahabang pagkakakulob nito.
Ito nga ang ginawa namin. Tamang-tamang natatapos kami sa paglilinis nang may kumatok sa gate na isang grupo ng mga kabataan. Nagpakilala ang isa na malayo palang kamag-anak, istudyante ng Bulacan State University, at humihingi ng pahintulot na makapag-video shooting ang kanilang grupo ng kanilang proyekto sa asignaturang “Rizal” ng kabanata tungkol sa salu-salo na gaganapin sa isang lumang bahay. At doon pumapasok ang aming lumang bahay.
Kaagad kaming pumayag at pinanood sila sa kanilang ginagawa. Tulad namin ay mga fans sa shooting ng isang pelikula. Sa harap namin, sila ay nagsipagbihis. Hindi naman nagsipaghubad, ipinatong lamang ang mga costume nila sa suot nang mga damit. Kani-kaniyang make-up, na binubuo lamang ng paglalagay ng balbas sa mga lalaki, kaunting pulbo at blush on sa mga babae. Bago nagsimula ang shooting, panay muna ang kodakan ng grupo. At gamit ang aking celfone, nakisali na rin ako.
Ilan sa cast at ang direktor.
Sina Crisostomo Ibarra at Maria Clara
Si Padre Damaso
Mga dalagang panauhin
Iba pang panauhin
Ang simula: Pagdating ni Ibarra
Magkakaiskwela silang lahat, mula sa may hawak ng video camera hanggang sa direktor, Mahinahon, may taginting ang tinig ni Crisostomo Ibarra. Malakas, buo at makapangyarihan ang kay Padre Damaso. Nakatutuwang pakinggan ang kanilang mga salitaan, kasama at hindi kasama sa script.
Ang direktor: Pagdating ni Ibarra, magbubulungan kayong mga babae, kikiligin kayo pero hindi naman masyadong ipahahalata.
Kikiligin. Magtatawanan.
Hindi ganyan!
Tuloy po kayo sa tahanan ng mga De los Santos. Ipinakikilala ko sa inyo si Crisostomo Ibarra.
Padre Damaso, ikinagagalak kong makadaupang-palad ang matalik na kaibigan ng aking ama.
Hindi ko naging kaibigan kailanman ang iyong ama!
Padre Damaso...
Victorina! Sino iyang kasama mo?
Padre, siya po ang pamangkin ninyo sa inyong bayaw. (Di ko alam na may bayaw si Padre Damaso! O nagkakaringgan lang ako.) Siya po si Alfonso Linares.
Aha! Ke guapo mo pala!
Cut! Cut! Cut! Anong aha! Bakit may aha!
Tawanan.
Saka hindi guapo. Wala pang guapong salita noon!
Habang nasa hapag-kainan at nagsasalu-salo.
Cut! Cut! Cut! Bakit mo tinitinidor ang tinapay?
Aalis sa hapag-kainan si Ibarra.
Iyan ang nangyayari sa mga kabataang ipinadadala sa Europa. Walang respeto sa mga matatanda.
Pagkatapos ng maraming cut, cut, cut, at sa humihinang baterya ng camera, nagpack-up na ang shooting. Sabi namin, bigyan ninyo kami ng kopya, hane. Nangako naman sila. Nagpalitan pa kami ng email address ni Beth Adriano. At kodakang muli.
Pagkaalis ng grupo, ibang grupo naman ang dumating. Ang grupo ng isang pamangkin na ipinanganak at laki sa lumang bahay, ngunit ngayon ay may pamilya na at sa Metro Manila na naninirahan. Sabi niya, lagi, hinahanap-hanap niya ang dating kapaligiran, mga dating kasama at kaibigan, kaya tuwing may pagkakataon siya, pinupulong niya ang mga ito at sila ay nagkakatuwaan, may tugtugan, may pulutan at kwentuhan na karaniwang ginaganap nila sa may tipong balkonahe sa may hagdanan ng lumang bahay. Naglalagay sila ng mga mesa at silya at ayos, naroong muli ang ugnayan! Sa kanilang paghingi ng paumanhin sa kanilang pag-iingay, sinabi naming okey lamang, kasi ay may pupuntahan naman kaming lamay sa patay sa kabilang kalsada.
At kami ay naghiwa-hiwalay.
Ang pinaglalamayan na dinalaw namin ay maybahay ng isang kinagisnang kamag-anak. Kinagisnang kamag-anak? Ito ay upang maipaliwanag na walang blood relation sa mga ito. Dito pumapasok ang pagsasamahang pinatibay ng matapat na pagkakaibigan ng dalawang pamilya na higit pa marahil sa mga pagkakaugnayan ng tunay na magkakamag-anak.
Nagsimula ito kina Amang Puten at Inang Goria o Oya. Sa kanilang mga anak na sina Kaka Petra, Ka Seang, Ka Jose, Ka Oniong at Pedring na tinatawag naming Ato. At sa pamilya namin. Ang Amang na nasa malayong lugar na destino sa trabaho, ang Inang at sa aming anim nilang supling. Naging extended family kami ng Amang Puten. Naging palangga o pangga ng mga anak nilang dalaga, itinatahi ng damit, iginagawa ng mga assignment sa home economics na embroidery o tatting. Pag may nagbabantang bagyo, ang Amang Puten ang nag-aasikaso sa pagsusuhay ng bahay at paglalagay ng bagting. Ang Kaka at Ka Seang ang kakwentuhan at katapatan ng loob ng Inang sa maraming araw na nasa destino ang Amang. Ang pamilya nila ang kumupkop sa amin ng panahon ng Hapon, nagtayo ng munting tirahan doon sa may latian noong evacuation. Kay Amang Puten ko natutuhan ang mga kantang sitsirit sit alibangbang, Santa Clarang Pinung-pino, at mga sinaunang awiting-bayan. Anupa't lumaki kaming magkakalapit ang mga kalooban, takbuhan ng pangangailangan, hanggang lumago ang mga pamilya ng kaapu-apuhan sa paniniwalang tunay kaming magkakamag-anak. Nitong huli na lamang napag-alaman ng mga bata na hindi pala! Ngunit naroon na ang ugat. Hindi na mababago. Sa pinagtibay na pag-aanak sa binyag, sa kasal, at muli sa binyag ng mga anak, muli at muli.
Namayapa na ang matatanda. Halos wala nang natitira sa henerasyong nagdaan. Ang panganay kong kapatid na maituturing na siyang pinakamatanda ay hindi naman naging lubos na tagaroon sa probinsiya. Mula nang mag-aral sa Maynila ay hindi na naging bahagi ng buhay dito.
Nang dumating kami sa lamay, naroon na ang aking dalawang pamangkin, isang tagaroon at isang taga-Marikina. Katalamitan na ang kanilang contemporary. Bale sila ang third generation mula sa Amang Puten. Naghanap ako ng kakilala. Nagtawanan sila.
Naglabas ng i-pad ang isa. Nagpakita ng isang lumang larawan na inilagay raw niya sa facebook. Tinanong ako kung sinu-sino ang mga kakilala ko rito. Ang larawan ay kuha sa harap ng ermita. Ang ermita ay tipong kapilya na itinatayo tuwing santakrusan sa aming lugar. Pansamantala lamang ito na tinatanggal rin pagkatapos ng okasyon. Ang mga toddlers na kasama sa larawan ay ang mga pamangkin kong dinatnan sa lamay. Ganoon kaluma ang larawan. Kami ang mga tin-edyer. Halos lahat ng mga kadalagahan at kabinataang nasa larawan ay nagtungo na sa dako pa roon, tawag ng Klase namin sa mga namayapa na.
Kaya pala sila nagtawanan nang naghahanap ako ng kakilala. Huwag na raw akong maghanap. Ako na raw ang CEO. Pinaka-senior sa mga naroon. Pero masaya. Lalo pa nga't ilan sa mga dumating ay ang grupo ng mga pamangkin ni Dolphy, dahil kamag-anak nila ang biyenan ng namatay. Ang mga lamayan naman ay talagang parang reyunyon.
Tulad ng isang reyunyon na ikinuwento sa akin ng isang inaanak sa kasal, apo ng Amang Puten. Kagagaling lamang niya ng abroad, dinalaw ang kanyang mag-iina roon. Tuwang-tuwa siya sa kanilang pagkikita, na ginawa niyang isang sorpresa. Dumating siya ilang araw bago sumapit ang araw kung kailan siya inaasahan. Ang tumulong sa kanyang sorpresa ay ang kanyang dalawang anak. Ano ang naging reaksiyon, usisa ko naman. Naku, hinampas ako nang hinampas ng ibinigay kong bouquet ng bulaklak! Marami pa sana kaming pag-uusapan ngunit inabala ako ng alok na kumain ng ice cream, salad at kung anu-ano pa, na gumising sa kalam ng aking sikmura. Na hindi naman pala totoo at biro lamang. Nauwi ako sa pagkain ng molo. Okey naman.
Ang isang kwento na ikinatuwa kong nalaman ng gabing iyon ay mula sa isa pang apo ng Amang Puten. Nasa kanyang pag-iingat raw ang tinipong liham ng kasintahan ng kanyang Kebo o 'Ebo, anak ng Amang Puten. Excited agad ako. Kasi, batay sa sintahan ng mga nasabing dalaga at binata ang isang kwentong ginawa ko noon at isinama sa aking unang aklat, ang Minsan, May Isang Pag-ibig. Ang pamagat nito ay Takip-silim.
Aniya: Lumang-luma, mamula-mula na ang mga papel, ingat na ingat ako sa paghawak kasi ay malutong na ito, ayyy, kay ganda ng kanyang penmanship! Tanda ko pa ang isang linya ng sulat... makita ko lamang ang bubungan ng inyong tahanan sa pagdaraan sa tapat nito, kahit hindi ka nakadungaw at di kita nasilayan, maligaya na ako.
Kwento pa nito: Nang sila (ang kasintahan) ay namatayan ng isang kamag-anak noon at sila ay dumalaw, patay na noon si 'Ebo, kinausap ko siya at sinabi kong nasa akin ang kanyang mga sulat. Ipinangako kong ipakikita ang liham sa muling pagdalaw niya sa namatay na kamag-anak. Na ginawa ko naman. Natuwa raw ang dating kasintahan nang makita ang mga liham.
Ang magkasintahang ito ay hindi nagkatuluyan. Nagkaroon ng digmaan, World War II, naging sundalo ang lalaki, kalaunan, iba na ang naging kapalaran sa buhay. Hindi na nag-asawa si 'Ebo. Tapat siya sa kanyang sinumpaan. Ngunit saksi kaming lahat na isa siyang masayahin ring dalaga na aming kinalakhan. Alam namin ang kasaysayan ng kanyang pag-ibig. Alam rin naming siya ay tunay na mahal ng kanyang kasintahan, kaya nga lamang, kung minsan, talagang ganoon ang buhay. Siguro ngayon, magkasama na sila at maligaya. Sa Dako Pa Roon.
Mag-a-alas-onse na ng gabi nang kami ay umalis sa lamay. Dinatnan naming nagtatapos na rin ang katuwaan sa lumang bahay. Matapos ang paalaman ay namahinga na kami para sa isang pulong ng magkakaiskwela sa high school na dadaluhan kinabukasan.
One day, isang araw...
Kalahating araw lamang kung tutuusin, ngunit parang napakaraming nangyari ng Sabadong iyon. Lumang bahay. Mga kabataang istudyante at Noli Me Tangere. Balik-tanaw sa isang kinagisnang buhay. Renewal ng pagsasamahan sa isang lamayan. Reyunyon ng isang mag-anak. Balik-alaala, dala ng mga lumang liham ng pagmamahal.
Masaya. Tunay na masaya. At makahulugan.
